İşıqlı Atalı
Doğanın Mənasına yetmək – İnsanlıq borcudur
(Eluca Atalının bədii yaradıcılığında təbiətin mahiyyəti)
İnsan dünyaya İnsanlığını təsdiq etmək üçün gəlir. Hər kəsin insanlıq imkanı var, çox zaman aşkarlanmır. Nədəni insana yetkin, düzgün yön göstərilməməsindədir; sonucda isə İnsan özünü öyrənmədən, aşkarlanmadan yaşamdan gedir…
İnsan özünü bilmirsə, Dünyanı, Yaşamı (Həyatı), Doğanı (Təbiəti), deməli, başqalarını da bilmir. Bilmək – özünə yetməkdir, Özümlüyünü aşkarlamaqdır.
Doğada (Təbiətdə) İnsan var, İnsanda Doğa var.
İndiyə kimi bu haqda çox deyilib, yazılıb, ancaq mahiyyəti Asif Ata kimi açan olmayıb: “Səslərindən musiqi, rənglərindən rəsm əsərləri, daşlarından heykəllər yaratdım. Özümü də diqqətlə öyrəndim. Gördüm ki, təbiiliyimdə iki cəhət var: vəhşilik və ülvilik. Vəhşiliyimlə – yırtıcılığımla, şəhvaniliyimlə, hərisliyimlə, qəddarlığımla, xudpəsəndliyimlə döyüşdüm. Həm təbiiliyimə yaxınlaşdım, həm də ondan uzaqlaşdım! Sənin gözəlliyinlə öz gözəlliyim arasında uyğunluğu da gördüm, fərqi də. Mənim üzümdə təbii gözəllik var. Ancaq o, ruhani gözəlliyin ifadəsi kimi daha gözəldir! Mənim üzümdə sənin bəxş etdiyindən daha çox ruhun bəxş etdiyi var! Ruhu mənə sən verdin. Ancaq o, səndən ayrılandan sonra daim artdı, böyüdü və məni böyütdü. Və mən dünyanı öz yaratdığım gözəlliklərlə bəzədim. Sənin gözəlliyini də kəşf edən mən oldum. Sənin ən amansız düşmənin də mən oldum, ən alovlu pərəstişkarın da! Nə tam düşmənin ola bildim, nə də tam dostun! Bir əlimlə düşmənlik elədim, bir əlimlə dostluq! Bəlkə də həyatda mənim ən böyük faciəm elə budur! Yaşamaq, məhv olmamaq üçün şəhərlər salmalıyam, evlər tikməliyəm, taxıl becərməliyəm, buna görə də sənə zülm etməliyəm. Səni həm də özüm qədər sevirəm, səninlə yarışıram, səni ötürəm, səni əvəz edəcək maşın icad etmək iddiasındayam. Ancaq ruh mənə deyir ki, sən təbiətin hissəsisən!” (“Təbiətə etiraf”, “Mütləqə İnam”dan)
Eluca Atalı bu bənzərsiz duyğuların yaşadıcılarından, yaradıcı ifadəçilərindəndir. Onun ardıcıllığı – döyüşkənliyi, nədən danışırsa İnamla bağlaması, ömürləşdirməsi gedişləri İnamçılığının əsas cəhətidir.
Ata İdeyalarının bədiiyyatda, ümumən sənətin bütün sahələrində, ictimai həyatda ifadə yönlərinin çoxçalarlığını tapmaq, gerçəkləşdirmək əlvanlığı insanlarda İnama gərəkliyi artıracaq. İnsanlar anlayacaq ki, İnamsız yaşamaq – qaranlıqda qalmaqmış…
Ata ideyalarının ömürləşməsi, ömürləşdirilməsi çətin görünür, ancaq başqa yol yoxdur. Çünki bu Yol yalnız İnsanlığa əsaslanır. Atanın carı budur: “İnsanlaşın, İnsanlaşdırın. Bəşərin nicatı İnsanlaşmaqdadır”.
Çətinlik Yolun doğruluğunu təsdiq edir, çünki İnsanı var edir. Asan yolların hamısı yalan yollardır, çünki İnsanı var etmir. İnsanlaşanın Dünyaya, Yaşama, Doğaya, Özünə, başqalarına yanaşması İnsanlıq ölçüsü əsasında olur – İnsanlaşan İnsanlaşdırır. Bu yaşarı duyğular ulusal-bəşəri qayğılarımızın Müləqə İnamla çözülməsi istəyindən, inadından, qaçılmazlığndan, İnamın işığında həllini tapacağına əminlikdən irəli gəlir.
Doğaya yetmək – İnsana yetməkdir. İnsanı Doğaya yetirmək – özümlüyünə yetirməkdir. Əslində Doğanın mahiyyətinə yetən İnsanın mahiyyətinə yetir, Özümləşir.
Elucanın uşaq dünyasına yönəlik kitablarında onlara İnsan-Doğa ilişgilərini sevdirmək, İnsan-Doğa birliyinin qaçılmazlığını anlatmaq amacı əsasdır.
“Ənqa quşu” romanında balaca bir quşun – Başarının bütün çətinlikləri aşaraq uzaq səfərə çıxması, sonra ölümsüzlüyə – əbədiyyətə qovuşması təsvir edilir. Başarı zamanın, şəraitin diktəsinə boyun əymir, gedişatı mahiyyətcə özü yaradır.
Bu, o deməkdir ki, ömrünün, taleyinin yiyəsi olan İnsanı məğlub etmək mümkün deyil.
Özünü Mütləqə İnam əsasında yaradan, var edən başqasını da var edir. Bu, çağımızda hər bir İnsana hava-su kimi gərək olan imkandır – gerçəkləşməli.
Balaca sayılanın yenilməzliyini üzə çıxarması, təslim olmaması İnsanın mahiyyətcə Zamana dov gəlməsi düşüncəsinə uyğundur. O deməkdir ki, İnsan üzdən nə qədər zəif, gücsüz görünsə də, ona inanmaq, özünü özünə tapşırmaq, var etmək gərəkdir. Var olan var edir. Bu gedişdə yaranan tükənməz fərəh sanki atom kimidir, bölündükcə artır.
Elucanın “Ənqa quşu öz yolunu özü təyin edən və öz aqibətini özü yaradandır” qənaətinə gəlməsi İnsanın Mütləq İnama yetəcəyinə inamıdır. Asif Atanın Mütləqə İnam Dünyabaxışı İnsanı özünə tapşırır, var olacağına inanır, çünki var olması üçün Kamil Yönü göstərir, Atanın şəxsində Örnək olur.
İnsanlı Dünya – Gözəl dünya deməkdir.
Gözəl Dünya – Gözəl Doğa deməkdir.
Elucanın əsərlərində İnsanın Doğaya yadlaşmasına qarşı hiddətli dirəniş, bu gedişatı İnsan içinin gözəllikləri ilə durdurmaq inadı var.
İnam yönü İnsanın təhsil, təlim, tərbiyə ilə bağlı ardıcıl köklənməsi tələbini yaradır.
İnsanın ailədə, məktəbdə, universitetdə tərbiyələnməsi, bu əsasda təlim alması, var olması indiyə kimi istənilən sonucu vermədi. Özünə, içinə qərib olan, Ruhunun sınırsız imkanlarını aşkarlamayan İnsanın Doğaya olan yırtıcılığının nədəni bu gedişdə daha da aydınlaşır.
“Odunçunun nağılı” pyesində İnsanın Doğaya yanaşması üzdən (zahirən) sadə biçimdə çatdırılır, ancaq olayların iç qatı, məzmunu mürəkkəbdir. Odunçunun dünyagörmüş insan (Xala) və uşaq (Atanur) obrazlarının etkisi ilə tərbiyələnməsi İnam düşüncəsinin gerçəkliyə gəlməsinin teatral həlli deməkdir.
Yadıma uşaqlığım, ayrıca olaraq yeniyetməliyim düşür: Bakıya gəlincəyə kimi uşaqlığım doğulduğum Şirvan bölgəsinin Kalva kəndində keçib. Qaz olmadığı üçün qışda istilik qayğısını odun yandırmaqla çözməyə məcbur idik. Yaşıdlarım qoruq meşədən sağlam ağacları kəsdiyi halda mən həmişə quru ağacları kəsər, yükümü qurumuş ağac kötüklərindən tutardım. Hətta buna görə evdə danlanırdım da. İndi “Odunçunun nağılı”nı oxuduqca yaddaşımda o illərin xatirəsi canlanır: halım fərqliydi, gerçəkdən Doğanın dəlisiydim. Bu gün də İnsana – İnsanlığa olan qarşısıalınmaz sevgimin – gücümün mayası Doğaya olan fitri sevgimdən gəlir.
Əsərdə İnsanın məqsədinə yetməsi üçün yalnız İnsanlığa əsaslanılması məntiqinin qabardılması çağımız üçün çox gərəklidir: fürsətcilliyin, hər cür biclik, yırtıcılıq çeşidlərinin artdığı çağımızda insanın qurtuluşu çox hallarda ümidsiz görünür.
İnsanı kim qurtarmalıdır? Quruluşmu? Hansı quruluş? Qurtara bilməz, çünki quruluşu yaradan elə insanın özüdür. Pis quruluş pis, yəni özümlüyünə yetməyən, İnsanlığını aşkarlamayanların kal əsəri kimi ortaya çıxır. Bəs dinlər? Dinlər də insanı qurtara bilmir, ona görə ki, tarix boyunca insanın düşüncəsinin, müəyyən bir zamanın məhsulu olduğu aydın görünür. Alın yazısına inanan İnsanın varoluşu, üstəlik də Doğaya dogma yanaşması alınmır; Türk Tanrıçılıq düşüncəsindən ayrıldı, Doğayla ilişgiləri Allahçılıq məntiqiylə, hökmüylə quruldu; sonucda qədimdən gələn İnsan-Doğa ilişgilərimiz demək olar, az qala qırılmaq həddinə çatdı. Ağacda, Suda, Göydə, Günəşdə, Yolda, Torpaqda və s. İnsanlığın halına uyğun doğmalıq görməyənin gerçək davranışları insanın Əcdad düşüncəsindən ayrılmasının ardıcıllaşan sonucudur.
Mütləqə İnama yetən İnsanların mənəvi imkanları tam aşkarlanacaq, Dünyaya, Doğaya, Yaşama yanaşması Özünə yanaşmasının ifadəsi olacaq…
İdeologiyaların müəyyən bir zamanda yaranıb ömrünü bitirməsi gerçəkdir. Asif Atanın yaratdığı Mütləqə İnam Fəlsəfəsi Dünyabaxış ölçüsünün bütün tələblərinə cavab verməklə İnsanın qurtuluşunu yarada bilər, bilir. Ona görə ki, İnam İnsanın mahiyyətinin, İnsanlıq üstə yaşamının mütləq ifadəçisidir.
Bu yerdə çözümü gərəkən bir məsələyə diqqət çəkmək istərdim. Əslində ayrıca uşaq ədəbiyyatı yoxdur. Ədəbiyyatın mahiyyəti bir olduğu kimi, hədəfi də birdir: İnsan. (Ata: “Ədəbiyyat –dünyanın, həyatın, insanın mənasına çatmaq yoludur”). Yaşa görə ədəbiyyatın yaradılması məsələsində məncə, diqqətli olmaq gərəkdir. Sadəcə, əsil yazıçı dünyanın, həyatın, insanın mahiyyətini çatdırmaq üçün ədəbiyyat adlı yaradıcı imkandan bəhrələnir, bu və ya başqa janrda özünəməxsus əsər ortaya qoyur; bunu böyükyaşlı bir cür, kiçikyaşlı da başqa cür, yəni hər biri öz yaşına, qısası, ağıl ölçüsünə – idrak imkanlarına görə anlayır. Örnəyin, “Noxud üstündə yatan şahzadə qız”, “Cırtdanın nağılı”, “Məlikməmmədin nağılı” və s.-ə bu ölçüdən yanaşmaq olar.
Elucanın uşaq dünyasına ünvanlanan yazdıqları həm də böyüklər üçündür. Kitablarının ruhu, məntiqi bunu deyir.
Yazıçının bu kitabda oxuculara sunulan “Uç, Ağ quşum”un pyes variantı artıq çap olunub. Pyesdən fərqli olaraq bu kitabda hadisələr daha əlvan, nəsrin imkanlarından yararlanmaqla, habelə geniş biçimdə mənalandırmaqla çatdırılır.
Ağ Göyərçin və Qara Pişik, yəni İşıq-Qaranlıq təzadı ayrıntıları ilə təqdim edilir. Quş insan kimi danışa bilir, pisi yaxşıdan ayırır, təmənnasızlığın nə olduğunu bilir. Ağdama sünbül aparmaq istəyi, gerçəkliyi, işğaldan azad olunan torpaqlara – Vətənimizin bir parçasına yiyəliyimizin təsdiqi kimi anlaşılır.
Azadlıq duyğusu hər şeydən öncədir. Quşun bunu davranışında göstərməsi canlıdır, doğaldır. Doğmalıq duyğusu instinkti ötür, mahiyyəti təsdiq edir. Ağ Göyərçin İnsan doğmalığını duyur, görür, bu, onun xeyirxah əməllərin yolçusu olmasını şərtləndirir. İnsanın bir ömür boyunca yaxşı olaraq qalması, sifətini itirməməsi Doğadakıların da yaşaması demək olur.
Doğanın qanunlarına uyğun davranan Qara Pişik hər şeydən öncə oxucunun ağlında bicliyin, fəndgirliyin, pisliyin örnəyi kimi qalır.
Kitabı balalarına oxuyan, oxudan ata-analar məncə, gerçəkliyi daha aydın, mənalı anlatmaları üçün çox şey tapa bilərlər.
Əsərdə quşların timsalında yırtıcılığın yaratdığı qorxunun halsızlığı aşkarlanır.
Gerçəkdən Doğada fiziki görkəmi balaca, ancaq döyüşkən canlılar var. Doğadakı yaşamaq uğrunda savaş, canlıların bir-birini yeməsi Yaşamın (Həyatın) amansız məntiqinə əsaslanır.
Hamılıqdan ayrılan Başarının Kərkəsə qarşı durması örnək seçilir. Bu, o deməkdir ki, döyüşkənlik gövdənin böyüklüyü, kiçikliyi ilə deyil, əsas odur İnsanın inadı insanlığın ölçüsünə əsaslansın. İnsanın Haqqı, Həqiqəti anlaması, bu özüldə yaşaması İnsanlıq tələbidir, yəni Vicdanının hökmüdür.
Doğadakı nizamın İnsanın halsızlığından pozulması fəlakət kimi qarşılanır, “dünya insanın ən cüzi yanlış hərəkətindən belə təsirlənir” qənaətinə gəlinir.
Deməli, vicdan ölçüsü əsasdır, İnsan İnsanlıq ölçüsüylə yaşamalıdır, bu, onun ömürlük borcudur.
Ağ Quşun – Göyərçinin sağaldılması uşaqların özünütərbiyəsini hədəfləyir. Bu gedişin çoxplanlı – hekayələr biçimində ifadəsi, təsvir əlvanlığı, müxtəlif bilgilərin uyğun, gərəkli ölçüdə verilməsi və s. iki uşağın – Türkelin və Şəhriyarın şəxsində insanın etiraf ərdəmliyini yaradır, bununla yetərlənilmir, sonda onların Doğanın dostu olması yəqinləşir.
Gündən-günə Doğanın imkanlarının gerçəkdən daralması duyulur; bu, artıq hamının gözü ilə gördüyüdür. Neyləməli? Beynəlxalq müzakirələrlə bəşəri qayğının çözümü baş tutacaqmı? Mütləqə İnam Dünyabaxışının məntiqinə əsaslansaq, ölkələrarası ilişgilər insanlararası ilişgilərdən yaranır. Bir ucqar kənddə qonşulararası ilişgilərdəki insanlıq davranışları mahiyyətcə dövlətlərarası ilişgilərə etki göstərə bilər. Üzdən düşünəndə bu, çoxuna qəribə gələr. İnsanların yaşamından pisliklərin çıxması ola bilərmi? Çətin sualdır. Doğaya tam İnsani yanaşma ola bilərmi?
Kamilləşmə – insanın özündəki anadangəlmə bacarıqları, habelə instinktiv xüsusiyyətləri dərindən araşdıra bilməsi prosesidir. Özünüöyrənmə bir günün, bir ilin işi deyil. Nəzərə alsaq ki, insan, onun yetkinliyi, mənəvi kamilliyi haqqında indiyə kimi biri-biri ilə ziddiyyət təşkil edən çoxsaylı baxışlar var, o zaman problemin aktuallığı tam anlaşılar. Başqa tərəfdən, insan özünü mənəvi yetkinlik (kamillik) dönəmində də ardıcıl nəzarətdə saxlamalıdır. “Özüylə üz-üzə qalmaq” anlayışı çağımızda insanın insana mənəvi doğmalığının artması, yetkin formalaşması baxımından çox gərəklidir. İnsan əslində ətrafında nə varsa öyrənir, özünü də anatomik cəhətdən araşdırır, ancaq mənəvi yön demək olar, insanlığa uyğun araşdırılmır.
Özünü öyrənmə: insanın hansı mənfi cəhətləri (qorxu, həsəd, köləlik, xəbislik, cahillik, vəhşilik, hərislik, zalımlıq və s.) var, onları ilk növbədə araşdırmaq, sonra isə aradan qaldırmaq gərəkdir. Əlbəttə, özünü bu sarıdan araşdırmaq çox çətindir, ancaq qaçılmazdır. Bu, artıq özünüöyrənmə mərhələsidir. Sonrakı mərhələ özündəki nöqsanlarla yağılaşmaq, üçüncü mərhələdə həmin şər duyğuların yerinə xeyir duyğuların (cəsarət, heyrət, vüqar, saflıq, doğruluq, insanilik, ləyaqət, mərhəmət və s.) qoyulmasıdır. Burada “yerinə qoyulma” şərti anlamdadır, yəni İnam, İdrak, Mənəviyyat, İradə birliyi nəticəsində xeyir duyğuların (əməllərin) aşkarlanması insanın şər duyğulardan (əməllərdən) çəkinməsinin, əslində təmizlənməsinin ifadəsi kimi anlaşılmalıdır.
Bütün hallarda Dünyanın, Doğanın halı, ona yanaşma İnsandan başlayır. Eluca Atalının əsərlərində vurğulanan əsas yön budur: Dünyanın, Yaşamın, Doğanın yaxşılaşmasını istəyirsənsə, özündən başla, içinin gözəlliklərini üzə çıxart. Bundan ötrü özündəki yadlıqlardan imtina etməlisən, içdən arınmalısan. Arınmış insanın Doğaya yanaşması da İnsanlıq ölçüsünə uyğun olacaq.
İndi bunları oxuyan dünyanın çağdaş durumunu hər mənada (siyasi, iqtisadi, mədəni-mənəvi) ayrıca təhlil etsin, İnamın işığında görəcək ki, bu qədər Bəşər inkişaf edib, yerə-göyə sığmayan texniki imkanlar yaranıb, Yerdə İnsanın əlinin çatmadığı bir qarış torpaq qalmayıb, artıq Yerdən kənar yaşamla bağlı gerçək addımlar atılır, İnsanın örnəyin, Marsa getmək iştahı gündən-günə artır. Ancaq Yerdəki İnsanın ruhsal irəliləyişi – içinə, özünə, başqalarına, Doğaya bələdliyi, doğmalığı öndə olmalıdır, nəinki başqa planetlərə getməyə həvəslənmək.
İnsan Yerdə öz Göyünü yaratmalıdır, İnsanlaşan Doğa, Doğalaşan İnsan bu ilahi ölçünü tarazlaya bilər.
Doğa səxavətlidir, insan ağacdan (meşədən), sudan (bulaqdan, göldən, dənizdən), torpaqdan, oddan və s. bəhrələnir, Doğanın balası olduğundan anasına qarşı çıxmır. Bu, insanın artıq ibtidailikdən çıxdığı, dil açdığı, ağlının yetkinləşməyə başladığı dövrdür. İnsan torpağın təkcə məhsul vermədiyini anlayır, mənəvilik (ruhsallıq) deyilən bir keyfiyyətin olduğunu görür, sonucda torpağın Yurd, Vətən kutsallığı yaranır; bu ilahi hal insanın ağlında yaranıb gerçəkləşir. Yaşadığı torpağın qoxusu onun üçün dünyanın ən gözəl ətri olur, çünki torpaq varlığını təsdiq edir.
Nədən İnsan Doğaya qənim kəsildi? Ona görə ki, özümlüyündən ayrıldı. Son illər kəndə gedəndə meşələrin, yolların qırağında, dərələrin yaxasında zibilin hər cür çeşidini görürəm, nəfəsim tıncıxır. Plastik qablar ağacların gövdəsinə sarmaşıq kimi sarılıb, köklərinə ilişib bağrını yarır. Kim eləyir bunu? Sənayeləşən, Doğasızlaşan İnsan. Kənd şəhərə oxşayacaqsa, şəhərləşəcəksə, artıq insan yaşamının kənd janrı yoxa çıxmaqdadır demək. Kəndə gedənin içində Ağaclarla, Yollarla, Dağlarla, Bulaqlarla, Çaylarla, Göylə, Günəşin doğmasıyla, batmasıyla (qürubuyla), Səhərin heyranlığıyla, Gecənin sehriylə, sükutuyla danışmaq gərəyi (ehtiyacı) yoxdursa, deməli, içlərdə o həsrət ölüb. Doğa – öyrətmənimdir! Bunu özümə deyirəm, deyirəm, ağlıma yazıram. Sonra da hamıya deyirəm. Deyirəm ki, ilahiliyi (insaniliyi) unutmayaq. İlahilik – Doğada olduğu kimi həm də İnsandadır. İnsan Doğadan ayrılanda özündən ayrılır. İnsanın qəribliyi nə zaman başlayır? Özüylə – Ruhuyla bir olmayanda.
Yenidən Ataya üz tutaq: “Təbiət dağılsa – Dünya Dağılar, Təbiət İnsana yalnız Mənfəət gətirmir, həm də Səadət gətirir, Təbiətsiz İnsan bədbəxt olar. Təbiətlə İnsan arasında Daxili Doğmalıq var – Təbiətsiz İnsan Yetim qalar”.
Eluca Atalıya yeni yaradıcılıq uğurları diləyirəm.
