ZAMANI DAYANDIRAN ROMAN– “ZİMHƏRİ”NİN FƏRYADI…
İlhamə Kədərin romanı haqqında…
İlhamə Kədərin “Zimhəri” romanı bir qadının, bir qızın, bir sevən könlün çırpınışıdır. Lakin bu yalnız bir fərdin fəryadı deyil – bu, Azərbaycan xalqının əzablarla yoğrulmuş, müharibə ilə sarsılmış, şəhid tabutlarına sarılmış ümumxalq naləsidir.
Bu romanı oxuduqca, sanki təkcə gözlərin yox, ruhun da sulanır. Sanki yazılan hər kəlmə bir güllə kimi sinəyə dəyir, səssizcə, qan çıxarmadan yaralayır.
Əsərin mərkəzində duran “Qarışqa” – kod adı “222” olan qız – sadəcə obraz deyil. O, bəlkə də müharibə illərində məğlub olmayan, lakin içində təkcə bir sevgini deyil, bütün gəncliyini, gülüşünü, gələcəyini basdıran bir xalqın simvoludur.
Əsərin daha ilk səhifələrində Qarışqanın nağıllardan gerçəkliyə düşməsi ilə acı başlanır:
“Leytenant – bircə bu söz bəs idi onu illərlə sığındığı sehrli aləmdən götürüb acı reallığa atmağa.”
Bu acı reallıqda Qarışqa düşmən atəşi altında rabitə daşıyır, cəsədlərin çənəsini bağlayır, fatihə oxuyur… amma onun içində gizlənmiş, açılmaq üçün titrəyən bir duyğu var: sevgi. Hər şeyin ortasında bu sevgi dirilir – leytenantın toz-torpağa bulaşmış, əsəbi, amma bir anlıq təbəssümlə işıq saçan baxışlarından.
Amma bu sevgi də yaşamaq üçün deyilmiş. Qarışqa bir gün hər şeyi dəyişəcək bir səhnə ilə üzləşir:
“Leytenant bir əli qapının dəstəyində, heykəl kimi quruyub baxırdı… Əlləri əsirdi, dodaqları da…”
“Səni yenidən görmək üçün başqa bəhanə yoxdur” – bu, kitabın səhifələrində yazılmış sətir idi, içində gizlənmiş fəryad idi.
Və sonra gəlir o gün…
“Leytenantı diri-diri doğradılar… Ürəyini süngüyə taxıb ocaqda bişirdilər…”
Bu səhnə oxucunun ruhunu dondurur. Oxuyarkən sanki barmaqlar üşüyür, bədən titrəyir. Leytenantın əli ilk və son dəfə Qarışqanın əlinə toxunur. Onun istiliyi ilə yaşamaq istəyən Qarışqa artıq soyuğa məhkum olur – “Zimhəri”yə, yəni cəhənnəmin buzlu qatına düşür.
Əsərin bir yerində müəllif çox dərin bir cümlə ilə Qarışqanın içindəki dağları göstərir:
“Saçlarını dibindən kəsib yandırdı… Saçlarının acı tüstüsü ciyərlərini qurğuşun kimi yandırdıqca qara qızdırma, ağ üşütmə canında döyüşürdü…”
Bu yalnız bir saç itkisi deyil, bu – qadınlığın, gəncliyin, gülüşün, ümumiyyətlə həyatın dəfn mərasimidir.
Leytenant ölüb, ata yoxa çıxıb, kənd bombalanır, körpə uşaqlar parça-parça olur. Bir səhnədə Qarışqa çörək aparır uşaq qonşularına:
“Uşaqlar çörəyi gördü, amma utandıqlarından nə yeyə bildilər, nə də təşəkkür etdilər…”
Və az sonra bir partlayış…
“Uşaqlardan geriyə qalan, ovcunda bir parça çörəyi sıxmış tək qol idi…”
Bu cümlə təkcə uşaqların deyil, insanlığın da partladıldığını göstərir.
Əsərdə ən dəhşətli səhnələrdən biri isə yuxuda gəlib xəbər verən leytenantın halıdır:
“Gözlərini töküblər, ayaqları yoxdu, sinəsində bircə iynə ucu qədər işıqlı nöqtə qalıb…”
“Hamısını mən qarşılayacağam… 13 ildən sonra yenə gələcəyəm… Yükün çox ağır olacaq…”
Bu səhnə həm fövqəlbəşəri, həm də metafizik məna daşıyır. Bu, artıq bir sevgilinin yox, bir millətin şəhid övladlarının ölümdən sonra da vətəni tərk etməyəcəyinin mesajıdır.
Qarışqa yaşayır, amma yaşaya bilmir. Onun içindəki qış heç əriyəcək kimi görünmür. “Zimhəri” təkcə bir mövsümün deyil, kədərin, yoxluğun, intizarın, üşümənin simvoludur.
Əsərin sonluğunda o da, oxucu da anlayır:
“Həyat davam edirdi – amma yalnız yaşaya bilənlər üçün…”
İlhamə Kədərin “Zimhəri” romanı Azərbaycanın müharibə dövrünün tarixi, poetik və psixoloji portretidir. Bu roman oxucunu əzabla yoğrulmuş həyatların içinə salır, çiyələk ətirli gülüşlərin necə barıt qoxulu xatirələrə çevrildiyini göstərir.
Bu romanı oxuyan hər kəs ya Qarışqaya çevriləcək, ya da onun yerində donacaq. Amma heç kim bu romanı oxuyub əvvəlki kimi qala bilməz.
Bu roman, oxucuya deyir:
“Unutma – müharibə bir gün bitə bilər, amma onun içində ölənlər, yaşayanlar qədər ölənlərdir.”
Və bu səbəbdən “Zimhəri” sadəcə ədəbiyyat deyil, həm də qəhrəmanlıq və ağrı dastanıdır.
Bu romanın hər səhifəsi bir can ağrısı, hər cümləsi bir şəhid duası, hər obrazı bir vətən əmanəti kimi kövrəkdir. Bu qədər duyğulu, təsirli, yandırıcı və düşündürücü əsəri ərsəyə gətirdiyi üçün çox dəyərli qələm sahibi, sözün ruhunu duyan, ruhları sarsıdan yazıçı İlhamə Kədərə sonsuz təşəkkürümü bildirirəm.
O, “Zimhəri” ilə bir roman yazmayıb – o, zamanın sinəsində üşüyən bir xalqın ağrılarını qələmə alıb, qadının gücünü, sevginin sükutda böyüyən fəryadını, şəhidlərin göydən baxan təbəssümünü oxuculara çatdırıb. Onun yazısı göz yaşıyla qarışıq dua kimidir – həm fəryad edir, həm ovutmağa çalışır, həm də unutdurmamağı əmr edir.
İlhamə xanım, bu qədər saf, bədii və sarsıdıcı bir əsər üçün Sizi təbrik edirəm. Qələminiz daim yazsın, ruhunuz daim hiss etsin, ilhamınız heç zaman sönməsin.
Əminəm ki, Zimhəri kimi əsərlər ədəbiyyat tariximizdə iz qoyacaq, gələcək nəsillərə müharibənin necə bir fəlakət, sevginin necə müqəddəs, qadının necə dönməz güc sahibi olduğunu göstərəcək.
Sizə yaradıcılığınızda daha böyük uğurlar, möhkəm can sağlığı və bitib-tükənməyən ilham qaynağı arzu edirəm.
Sözünüz uğurlu yol yoldaşınız, xalqımızın sevgisi isə könül dayağınız olsun!
Vüsal Ağa
Şair, publisist
